wiemer lk~ (ook: wiemer, wiemel lk\) v (wiemere-wiemerke) aalbes, tuinbes (A: Wiimel)
w \ v het letterteken voor de stemhebbende bilabiale spirant ofwel wrijfmedeklinker w in: Wies waor waal neet good wies, meh het wies waal de weurd bie die wies
waak [O/M] ~ v (mv. wakes) dodenwake
waakhónd ~~ m waakhond
waaksj ~ bn waakzaam
waal \ (ook: ~) bw (v. modaliteit) wel: hae waal !; dat móste waal nog naokieke; dat wèts doe toch nog waal
waalgemood \ \ bn welgemoed, in goede stemming
waalmeudig \\\ bn.bw uitgelaten, brooddronken, speels, frivool, onbezonnen
waalmood \\ m overdaad; overvloed: dae ies de waalmood aan de priej, dae wèt van gekkigheid neet miè wat ‘r deit.
waarsjienlek \ lk~ bn.bw waarschijnlijk
waarsjuwe ~ kk\ zw.ww waarschuwen
waat \ [O] (Th.D) o snede of snijkant v.e. mes (v. →wètte)
waatsj \ m (g.mv) heleboel; onbepaalde grote hoeveelheid; syn: bóm, ervel, hervel, hièleboel, houp, raffel, rammel, sjmak, sjoel, sjroebbel, sjtruip, väöl, zjwak
wabbes \ m (mv. wabbese) dikzak, syn. diekzak, syn: wammes
wach \ v wacht –1 het waken: de wach houte; ’t (aaf)losse van de wach -2 de waakzaamheid: de wach aanzèğğe
wachelder (D) m wakel, jeneverstruik (plantk.)
wach۰huuske \ kk\ vkw o wachthuisje; ...meister ~ m wachtmeester; ...pos \ m wachtpost
wachte \ zw.ww –1 wachten: wach e moment, dan loup iech mèt aaf -2 wk z.wachten, z.hoeden, oppassen; wach diech veur dae, dat ies ‘ne vale
wachtore \ ~* m wachttoren
wae \ wie -1 vr.vnw wie; ~ wèt: wie weet ? –2 onbep.vnw: wae ouch kump: iech bin neet heim –3 betrekk. vnw degene die: wae hie zienen hónd oetlièt, krieg e perses
waef۰kamp \ ~ m weefkam; ...sjpool \ v weefspoel, schietspoel; ...sjtool \ m weefstoel, weefgetouw
waeg ~ → II weeg ~
waegbrae \\ m/v weegbree (plantk.)
waege \ wegen, ’n bepaald gewicht hebben: ’t kinneke waeg veer kilo en twiè óns, giestere woog ‘t nog mer veer kilo
waeges ~ →weges
waegesjeet \ ~ m strontje, zweertje, puistje aan ooglid; syn. war
waemes ~ →wemes
waenderik ~ →weenderik
waer \ -1 o (g.mv-waerke) weer(sgesteldheid): in dat waer sjiekste nog geinen hónd nao boete –2 vochtinwerking, textielrot (vlek in stof of hout): hae haet ’t waer in de kolbaer; syn. sjpeik
waer۰beriech \ kk\ o weerbericht
waerd \ v (mv. waerdes) waarde
waerd ~ [O] bn.bw →weerd
waerdebón \ \ m waardebon
waerdig \ bn.bw waardig: zie haet häör leid ~ gedrage
waere ~ →were
waereld \ m (waerelde-waereldsje) wereld [O: (D) welt)]
waereld۰deil \ ~ o werelddeel; ...geiselek ~ m wereldpriester, wereldheer syn. waereldhièr; ...rekaor \ \ o wereldrecord; ...riek lk~ o wereldrijk; ...vraem \ bn.bw wereldvreemd; ...ziè \ m wereldzee
waerewouf ~ ~ → werewouf
waer۰huuske \ kk\ o.vkw weerhuisje i.c. hygrometer, in de gedaante v.e. huisje met twee poppetjes, die al naar de vochtigheidsgraad v.d. lucht, naar buiten komen of naar binnen gaan (Valkenburgs mergel-souvenir); ...leech \ o weerlicht; ...menneke \ o.vkw weermannetje, weerprofeetje, (Valkenburgs mergelsouvenir)
waersjtroef ~lk\ → weersjtroef
waeve \\ zw.ww weven
waeze ~ →weze
waffel \ v –1 wafel (waffele-weffelke) –2 (ord.) bek, smoel, muil: hout die waffel toew; syn: moelwerk, móndwerk
waffeliezer \\ lk~\ o wafelijzer, bakvorm voor wafels
I wage \ zw.ww wagen, aandurven, riskeren: dat waag iech te betwiefele; syn. riskere
II wage ~ [J] m (wages-wegelke*) wagen →wagel
wagel ~ [O/M] m (wagele-wegelke) wagen, voertuig op vier wielen
wagewied ~ lk~ bw wagenwijd; de poort sjtóng wagewied ope; syn: (metathesis): wiegewaad
wağğele \ zw.ww waggelen
wagón \ \ m (wagóns-wagunneke) wagon; de wagóns waore op e ziejsjpoor geranzjeerd
wake ~ zw.ww waken: de dochter haet de ganse nach mótte wake bie de zjwoar kranke mam
wakker \ bn.bw –1 wakker: dao zal dae neet van wakker lieğğe –2 uitgeslapen, levendig: dat ies ‘ne wakkere kammeraod: syn. oetgesjlaope
waldmeister ~ ~\ (D) lievevrouwebedstro (plantk.) syn. slevrouwebèdsjtruè, meikruudsje
walm \∂ m (g.mv) walm, kwalm, smook, dikke vettige damp of rook, syn: kwalm
walmoer ~lk~ v walmuur, syn. sjtadsmoer
wals ~ (walse-welske) wals -1 v (stoom)wals (→wel) –2 m oorspr. Duitse dans in ¾ maat
walse ~ zw.ww –1 walsen, pletten: es d’n taar euver de weeg verdeild ies, kin gewals were -2 walsen, de wals dansen: Bie Harie Möllebrook höbbe v’r walse gelièrd
walvösj ~\ m walvis
wammes \ (mv. wammese) –1 m zwaarlijvig manspersoon: dao zuus te miech ‘ne wammes wağğele, syn: wabbes –2 o wammes, wambuis [O,Th.D] soort vest
wand ~ v (weng-wendsje) wand -1 binnenmuur –2 wand in het berglandschap;
wandelaer ~ \ m wandelaar
wandel۰geng ~ \ mv wandelgangen; ...kluup kk\ v wandelclub; ...kuul kk\ m wandelstok syn. wandelsjtek; ...paad ~ o wandelpad; ...sjtek \ m wandelstok; ...weeg ~* m wandelweg, wandelroute
wand۰loes ~ lk~ v wandluis; ...muibel ~\ o wandmeubel
wang \ v (wange-wengske) wang
wang۰bein \ ~ o wangbeen; ...kuulke lk~ vkw wangkuiltje
wanhope \ ~* \ zw.ww wanhopen
wan۰mangel \ ~ v wanmand, mand om handmatig te wannen; ...meule ~ [O] v wanmolen
wan۰prestasie \ \~\ v wanprestatie; ...sjmaak ~ m wansmaak, slechte smaak
want ~ I voegw want, aangezien II v (wante-wentsje) want, handschoen zonder vingers, syn. voeshejsj
wantroewe ~ kk\ -1 zw.ww wantrouwen: iech höb ‘m al ummer gewantroewd –2 o wantrouwen: mien wantroewe bleek gerechvaerdig
waog \ [O/M] v (waoge-wäögske) waag, weegtoestel; [J: waegsjaal]
waog۰breefke \ \ vkw weegbriefje; ...bröğ \ v weegbrug
waoge \ st.ww (waogs-woogs-gewaog) wegen –1 (overgank.) waoge: gewicht bepalen: de vroedvrouw waog ’t pasgebore kinneke –2 (onovergank.) ’n gewicht hebben: iech waog op diet moment zoa’n neugetig kilo
Waol \ m inwoner van Wallonië
waope \ o wapen (waopes-wäöpensje) -1 strijdwapen -2 wapenschild v.e. stad of geslacht -3 [O] hakbijl syn:zessele
waopene \ zw.ww wapenen –1 wk z. wapenen, van wapens voorzien –2 van ijzeren geraamte voorzien: gewaopend betón
war \ v –1 (warre-werke) puist aan ooglid syn. waegesjeet –2 verwarring (i.s.m. in de ...)
warehoes \ lk~ o warenhuis
was \ I m (g.mv) -1 groei –2 aanzwelling, stijging v.d. waterstand II m stofn. was, vettige stof –1 grondstof voor kaarsen –2 poetsmiddel, b.v. boenwas –3 bindmiddel in waskrijt
was۰baar bn.bw groeibevorderend, groeizaam; ...dóm m wasdom, groei- of stijgproces vaak gepaard gaande met groeipijn
was۰dook \\ m wasdoek, syn. gewesdook; ...keerts \~* v waskaars; ...krietsje \lk~ schrijf- of tekenstaafje van waskrijt
wasse [O/M] onr.st.ww (was-wies-wees-gewasse) J: zw.ww] -1 wassen, stijgen van water –2 groeien (van alles wat leeft): dae jóng ies good gewasse; syn. →greuje
wat \ -1 vrag.vnw wat: wat mót iech dao mèt? -2 betrekk. vnw wat, hetgeen: dat ies ’t ergste wat iech oats gezeen höb -3 (ook: watte !) tsw wat: wat(te)! kump ‘r neet? syn. watbleef
watbleef \\ tsw (alg.) wablief, wat (ook: watbleeft’ch (diech); watbleef’ch (uuch)→wat (3)
water ~ -1 o stofn.g.mv water (vloeistof): drink mer water, dao krieste klaor ouge van –2 o (watere-weterke~*) water, rivierloop, vaarwater: ten opziechte van de Maas ies de Geul mer e weterke
water۰bèd ~ \ o waterbed; ...euverlas m wateroverlast; ...glaas ~ o waterglas –1 drinkglas voor water –2 stofn. vloeistof om ’n voorwerp te verglazen; ...hinneke \ o waterhoentje; ...ieske lk~ o vkw waterijsje, ijslolly; ...kop \ m waterhoofd; ...meule ~ v watermolen; ...naas \ v geboord afvoergaatje in raamdorpel om condenswater naar buiten te geleiden; ...noad m waternood, gebrek aan water ...piestool \\ o waterpistool; ...pómptang ~\ v waterpomptang; ...proof \ bn waterproof, waterproef, waterdicht; ...sjap \ o waterschap; ...sjeut ~ m –1 (*) slap schot bij voetbal, syn: mèlksjeut –2 waterscheut, waterloot; ...sjlaag ~ m waterslag
watersjnoad ~ \ m watersnood; noodtoestand door hoog water
water۰sjtaot ~ \ m waterstaat; -sjtraol \ v waterstraal; ...wèğ \ m waterbrood; ...zöch \ v waterzucht, oedeem
watsj \ (K: Watsche)(Th.D: waj) v (watsje-wetsjke) oorvijg, oorveeg, labberdoedas, lel; [O: flaer] [J: oarvieg], syn: leng, loetsj, paj
watsje \ zw.ww ‘n oorvijg geven, syn: ein bietrèkke / oetdruège, lenge
watte \ I mv watten, massa van katoenvezels II bn stofn. van watten gemaakt
watte۰dèkke \ \ v wattendeken; ...sjtaefke o.vkw wattenstaafje
wauwelaer ~ \ m kletsmajoor (man)
wauwele ~ \ zw.ww leuteren, kletsen
wauwel(skal) \ ) m kletspraat
wauwelstrien \ lk\ v kletstante, kletswijf
wauwelwater ~ ~ o alcoholhoudende drank, spraakwater;
wazeleech \ \ o dwaallicht
wazes ~\ tsw heremijntijd, jeetje, jee (uitroep van verbazing);(ook: wazeskinger) syn: jözzes
wèb \ (wèbbe-wèbke) web -1 v spinnenweb –2 o netwerk
wechter \ [O] (mv.wechtersj) m wachter, bewaker
wècke \ zw.ww wecken, inmaken, conserveren
wèck۰glaas \ ~ o weckglas, syn. inmaaksglaas; ...rink ~ m weckring, elastiekring om rand van weckglas, syn. inmaaksrink
wèdde \ zw.ww wedden
wèddensjap \ \ v weddenschap
wede۰man \ ~ m (mv. wedemanne) weduwnaar; syn.wètman; ...vrouw \ \ v (mv. wedevrouwe) weduwe; syn. wètvrouw
wèd۰ievere \ lk\ zw.ww wedijveren; ...loup ~ m wedloop
wèdsje \ o vkw tsw weddenschap; wèdsje (make)?
wèdsjtried lk~ m wedstrijd
I weeg \ v (wege-weegske) wieg: ’t kinneke loog braaf in ‘t weegske
II weeg ~* m (waeg \ - waegske \) weg, rijbaan
weegkruus ~* lk~ o wegkruis
weegwage \ \ (Th.D) zw.ww waggelen, heen en weer bewegen, schommelen
weeg۰wies ~* lk~ bn wegwijs; ...wiezer lk\ m wegwijzer
I week \ v (weke-weekske) wiek, kaarsenpit, lampenpit; syn: lampe-ketoen
II week ~* v (weke*-weekske*) week, tijdsverloop van 7 dagen
week۰euverziech ~* ~ lk\ o weekoverzicht; ...ing \ o weekeinde, weekend ...loan \ m weekloon [O: wekeloan / waekeloan]; ...mert ~ v weekmarkt; ...sjtaot \ m weekstaat
weenderik ~*\\ m -1 woerd, mannetjeseend -2 opstaande haarkrul bij ’n man –3 flierefluiter, pierewaaier, syn. gäönder
weerd ~* bn.bw waard: dat ies neet de meujte weerd
weer۰haok \\ m weerhaak; ...lap \ [O/M] (Th.D) weerlap, voorschoot van de (gesneden) ram, schapenbok; ...pien lk\ v weerpijn
weersj ~ [O/M] bn.bw dwars, onwillig
weersj۰driever ~ lk\ m fig. dwarsligger; syn. dweersjdriever, verkièrde; ...hout ~ [O/M] dwarshout, sluitbalk van dubbele poort syn. sjleetboum
weer۰sjlaag \ ~ m weerslag, terugslag, reactie; ...sjtand ~ m weerstand, tegenstand
weersjtroef ~* lk\ m weerborstel
weg \ [J] (ook:→ eweg) [O/M: →voert] bw weg, zoek, kwijt, vertrokken (in alle samengestelde woorden beginnend met weg..., kan dit voorvoegsel worden vervangen door voert..., zoals in: weghöbbe (lijken op): zie haet get weg van Greta Garbo; weglaote (weglaten): dat neume v’r e weglaotingsteike; wegsjmiete (weggooien): dat ies weggesjmete geld
wèğ \ m (wèğğe-wèğske) mik, wittebrood syn. miek
wege \ zw.ww wiegen
wegeleedsje \ \ o.vkw wiegeliedje
wegendoad \ \ m wiegendood
weges ~* \ vz wegens
weigere \\ zw.ww weigeren, niet toestaan, syn. óntzèğğe
I weij \ v (weije-weijke) weide, weiland
II weij ~ v stofn. (g.mv) wei, waterige rest v.melk
weije ~ zw.ww weiden, laten grazen van vee
weije۰bleumke ~ ~ o.vkw weidebloempje, inz. madeliefje; ...gank ~ m weidegang, weidepad; ...paol \ m weidepaal: um de hoesweij sjtoon nuuj weijepäöl
weik ~ -1 m (g.mv) week; het laten weken, het week worden: ze haet dat voel humme ièrsj in de weik mótte zètte –2 bn.bw week, zacht
weike ~ zw.ww weken
weis \ [O/M] m (weize-weiske) wees, weeskind [J:wees]
weishoes \ lk~ [O/M] o weeshuis; [J: weeshoes]
weite ~ onr.st.ww (weit-wèt-wies-geweite) weten: este dat mer good wèts
weitensjap ~ \ v wetenschap
weitenswaerdig ~ \ bn wetenswaardig
wej ~ m –1 (lett.) klap bij luchtverplaatsing t.g.v. het ‘waaien’ van de wind –2 (fig.) geestelijke gestoordheid: hae haet ‘ne wej (van de meule) wejje \ onpers.zw.ww waaien
wejjer(t) \ m (wejjerte-wejjerke) vlieger
wejjerte۰pepier \\ \~ o vliegerpapier; ...touw \ v vliegertouw
wèkker m (wèkkersj-wèkkerke) –1 uurwerk met weksignaal: mót iech diech rope, of zètste diech de wèkker? –2 hart, rikketik: hae haet ’t aan de wèkker
wel \ v (welle-welke) –1 pletrol -2 bron, plaats waar water uit de grond opkomt
welk ~∂ vr.vnw. welk
welkóm \\ tsw /o welkom: welkóm heim; welkóm heisje;
welle \\ zw.ww –1 wellen, pletten, platwalsen m. ‘n wel -2 opborrelen
wellös m wellust, genot
welt ~ (D) [O] m wereld; [M/J: waereld]
wemes ~*\\ o (wemese-wemeske) kamizool, gilet, vest zonder mouwen syn. kammezol, zjielee
wendere \ [O/M] zw.ww wenden, draaien, omkeren i.z. van gras/ hooi
went ~ [O] voegw./bw als, wanneer, [M/J: es](D: wenn)
werdeg ~\ [O/M] werkdag, dag bestemd om te werken, doordeweekse dag: in zien kleijaasj zuut me neet ’t versjil tösje zóndeg en werdeg
werdes ~\ [O/M] -1 bn doordeweeks, daags: de werdese sjeun –2 (’s/’sj ...) bw. bep. doordeweeks
I were ~*\ onr.st.ww (ott: waer-weursj-weurt-were-waert-were; ovt: woort-woorsj-woort-woorte-woort-woorte; vdw: gewore) worden –1 beginnen te zijn, ontstaan: wieniè waert geer versjtendig? -2 koppelww.: zie ies drek denao krank gewore. -3 hulpww.: dat pekske mót nog versjiek were
II wk.zw.ww z. (ver)weren, z. verdedigen syn: mentenere
werewouf ~* ~ (A: Wehrwouf) m weerwolf –1 spookgestalte (wolvengedaante) -2 angstaanjagende, onverzorgde en bloeddorstige kerel, syn. sjoewe
werk ~∂ o (werke-werkske) werk
wèrk۰bank ~∂~ v werkbank; ...daag ~ m werkdag (t.o.g. rösdaag); ...duvel lk~ m werkduivel, harde werker syn. wèrkpeerd
wèrke ~∂ zw.ww werken –1 arbeid verrichten -2 krimpen, zwellen of scheuren van hout of gesteente –3 functioneren
werkelek ~∂ bn.bw werkelijk, wezenlijk
wèrkes ~∂\ [O] o werkplaats
wèrk۰hejsje ~∂ ~ mv werkshandschoenen; ...kleijer ~ mv werkkleren, werkkleding; ...man ~ m (mv.wèrkluuj) werkman; ...sjeun \ mv werkschoenen;
werksjtök ~∂ \ o werkstuk
werkske ~∂ o.vkw werkje –1 karweitje, klus, handwerkje –2 ingeweven patroon of motiefje in stof of behang
werm ~∂ bn.bw warm –1 (lett.) van hoge temperatuur tgov. koud: doe höbs lekker werm heng –2 (fig.) hartelijk, aangenaam, behaaglijk: e werm geveul, -3 (bij raden) dichtbij het juiste: doe bies werm
wermbleudig ~∂ \\ bn warmbloedig
wermde \∂ [O/M] v warmte, [J: wermte]
werme \∂ (wk)zw.ww warmen
werpe ~∂ (A: werpe) onr.st.ww (werp-wörp-worp-geworpe) -1werpen, gooien syn. sjmiete, goaje –2 jongen ter wereld brengen (v. zoogdieren)
wervel ~∂ [J] [O: welver] m (wervele-wervelke) –wervel (v. ruggengraat)
wervel۰sjtörm ~∂ ~∂ m wervelstorm; ...wind ~ [J] wervelwind [O/M:welverwind]
wesj \ m verz.n. (g.mv) –1 wasgoed –2 plaats op boerderij naast de din, waar de veldvruchten worden bewaard; syn. wiesj
wesj۰bak \ \ m wasbak; ...benzien \ lk~ m wasbenzine; ...breet ~* o wasbord; syn. roebbel, sjrómp; ...draod \ m waslijn, drooglijn, syn: wesjlien
wesje \ [O/M: st.ww: wesj-wiesj-weesj-gewesje [J: zw.ww) wassen, reinigen
wesjeriej \\ kk\ v wasserij: vreuger loge in de Plenkert twiè wesjerieje langs de Geul
wesj۰henneke \ \ (ook: wesjhendsje) o vkw washandje, syn: wesjhejsjke; ...knieper lk~ m wasknijper; syn. wesjpin; ...koep lk~ v waskuip (ovaal) syn: buut; ...kómp ~ m waskom; ...körf ~∂ m wasmand; syn. wesjmangel; ...mesjien \ lk\ o wasmachine; ...poejer lk~ m waspoeder; ...taofel \ [O/M] v wastafel; syn: lavvebo; ...tien lk\ v wasketel; ...water ~ o waswater, sop, syn. luèter; ...wief lk~ o kletswijf, kletskous, syn: moelewief, moelepriej
wèsp \ v (wèspe-wèspke) wesp
wèspe۰nès \ \ o wespennest; ...sjteek: ~ m wespensteek; ...talje v wespentaille, zeer dunne, ingesnoerde taille
wessig \ [O/M; Th.D v. wasse = groeien] bn.bw groeizaam, wasbaar; [J: greujzaam]
weste \ o westen (windstreek /-richting)
wèt \ v (wètte-wètsje) wet (geschreven bindende rechtsregel)
wèt۰book \ \ o wetboek; ...gelièrde \ \ m wetgeleerde; ...houwer ~ m wethouder
wèt۰man \ ~ m weduwnaar syn: wedeman; (A: Wetmann; K: Witmann)
wetsje o.vkw. watje, propje van zachte watten: duuj diech mer wetsjes in de oare
wèt۰sjtaol \ \ o wetstaal, wetpriem, slijpstaal; ...sjtein ~ m wetsteen, slijpsteen
wètskinnes \ \ v wetskennis
wètte \ zw.ww wetten, slijpen
wèttige \ zw.ww wettigen, legaliseren
wètvrouw \ \ v weduwe syn: wedevrouw (A: Wetfrau; K: Witfrau)
weule \ zw.ww woelen
weules \ [O/M] (Th.D) m (mv.weulese) sterke, grote (onbeholpen) man, syn.wuiles, [O] kadee
weuning ~ v (weuninge-weuningske) woning weuningnoad ~\ \ m woningnood
weus \ bn.bw woest, fors, heftig: ‘ne weuste keel kin me ouch ‘ne weules neume
weusteniej \ \ [O/M] (D: Wüste)(A: Wöstenejj)–woeste, onbewoonbare landstreek -1 woestijn –2 woestenij
weze ~* o wezen –1 (g.mv) aard; ’t zelfde weze wie ziene pap -2 schepsel (wezes-wezeke) : zie meinde e vraem weze op de kèrkef gezeen te höbbe –3 (g.mv) gelaatsuitdrukking: hae versjoot van weze –4 (i.s.m. in ...) feitelijk, eigenlijk, in weze haet ‘r geliek
wie \ -1 vr.vnw hoe: wie sjtèls doe diech dat veur? -2 voegw.(v.tijd) toen: wie ‘r heim kaom, kreeg ‘r ze oetgesjolle –3 voegw.(v. vergelijking) als: dat jungske ies zoa flot wie water
wiè \ I [O] v -1 pijn, smart: emes wiè doon ? [M/J: pien] –2 v (wiès-wièke) barenswee: zie kreeg häör ièrsjte wiè II tsw uitroep van ontsteltenis, bedreiging: o wiè, menneke! wiè degene dae ...!
wiech kk\ o (wiechter-wiechske) –1 wicht, onwetend arm kind –2 zot meisje, tiener
wied lk~ bn.bw –1 ver (wiejer-wiejdste): bies doe zoa wied; iech bin wied vaerdig –2 wijd, ruim: dat hingk nog in wiej zek
wiedaaf lk~ \ bw veraf
wiedat kk\ \ vr.vnw waarom, hoezo syn.wiezoa, woarum, woaveur
wied۰gezeuk lk~ \\ bn.bw vergezocht; ...oet lk~ bw veruit, verreweg; ...sjpringe ~ st.ww verspringen
wief lk~ (A: Wiiv) o (wiever lk~ -wiefke kk\) wijf
wiegerd kk\ m wijngaard, wingerd (vgl. bogaard-boomgaard-bongerd)
wiegewaad lk~ ~ bw wagenwijd; syn: (metathesis): wagewied
wiej kk\ (wieje-wiejke) v wilg
wiejde kk\ \ v –1 verte: in de wiejde zoog iech d’n Tore -2 wijdte: wat veur ’n wiejde höbs doe in d’n hummeskraag ?
wiejds kk\ bn.bw veraf, syn: wiedaaf: iech zoog ‘m van wiejds kómme
wieje kk\ zw.ww wijden –1 wk (i.s.m. aan) in dienst stellen van -2 (in)zegenen, consacreren
wiejer kk\ bn.bw –1 (plaats) voort, verder: pak uuch bie-ein, v’r mótte wiejer; gaot zoa wiejer -2 overigens, voorts, verder: wiejer sjteit nieks op ’t program
wiejer(t) kk\ (D: Weiher; A: Wejjer) m (mv.wiejerte) –1 natuurlijke dorpspoel of –vijver –2 deel van de vijver(gracht) rond de stadswallen (b.v. bij Kasteel Den Halder)
wiejing kk\ v wijding, (in)zegening
I wiek kk\ v (wieke-wiekske) molenwiek: de wieke van de meule op ’t Gastes koes me zeen driè
II wiek lk~ v (wieke-wiekske) wijk, buurt, stadsdeel: ze höbbe alle wieke aafgesjtröp um sjteunkaarte te verkoupe
wieke lk~ st.ww (wiek-week-geweke) wijken: veur zoaväöl geweld moes iech wieke
wiekkele kk\ zw.ww wikkelen
wieks kk\ m –1 schoensmeer: ook sjoonswieks -2 gedoe, zootje; ook: wiekskraom: verrèk mèt diene ganse wieks
wieks۰beursjtel kk\ ~ m schoensmeerborstel; ...doas \ v schoenpoetsdoos; ...dook \ m schoenwis
wiekse kk\ zw.ww –1 schoenen insmeren met schoenpoets –2 masturberen (ord.)
wieks۰geld kk\ ~[O] o schoenpoetsgeld voor huisknecht in hotel; ...kraom \ (ook: wieks) m sietsewinkel, gedoe
wiel lk\ [O] bw/voegw terwijl [M/J: →terwiel]
wiemelaer lk\ \ m persoon die veel wemelt of wiebelt, draaikont, [J: wemelaer, wemelkónt], [O: wiespelaer]
wiemele lk~ [O/M] (Th.D) zw.ww wemelen [J: wemele]
wiemer lk~ (ook: wiemer, wiemel lk\) v (wiemere-wiemerke) aalbes, tuinbes (A: Wiimel)
wiemeresjtroek lk~ lk~ m aalbessenstruik
wièmeudig \ \ bn.bw weemoedig
wièmood \ \ m weemoed m g.mv weemoed, droefgeestige zacht-treurige stemming, melancholie
wien lk~ m wijn –1 stofn (g.mv) –2 (i.g.v. soort of glas ...) mv: wiene, vkw: wiensje
wien۰droef lk~ lk\ v wijndruif; ...glaas ~ o wijnglas;
wieniè kk\ \ bw/voegw wanneer: wieniè ies ’t zoawied?
wiènig \ telw. bw weinig
wien۰jaor lk~ \ o wijnjaar; ...keuler \ m wijnkoeler; ...kinner \ m wijnkenner; ...rèk \ v wijnrek; ...road \ bn wijnrood, bordeauxrood; ...tepperke \\\ o.vkw roodstaartje (vogel) (Th.D: wientepke); ...vaat ~ o wijnvat; ...vlek \ v wijnvlek –1 door gemorste wijn veroorzaakte vlek –2 blauwrode huidvlek
wiep kk\ v (wieppe-wiepke) wip –1 kinderspeeltoestel –2 wipgalg
wieppe kk\ zw.ww wippen
wiepper(t) kk\ m wipper
wierouk lk~ ~ m wierook
wierouksjeepke lk~~ ~ o.vkw wierookscheepje
wierouksvaat lk~ ~ ~ o wierookvat
I wies kk\ (ook: gewies) bn.bw wis, zeker, stellig: dat kinste van miech aannumme, wies en woarechtig
II wies lk\ v wijs, wijze –1 (mv.wieze) manier, handelwijze: laot diech neet van de wies bringe; –2 (wieze-wieske) zangtoon, melodie: dae kin gein wies houte; dat ving iech e sjoan wieske
III wies lk~ bn.bw wijs, verstandig: doe bies neet good wies
wieselek lk\ bw wijselijk
wiesheid lk\ ~ v wijsheid
wiesj kk\ m –1 (g.mv) vleug, handomdraai, ommezien: in ‘ne wiesj waor hae wir langs –2 (mv.wiesje) graanbergplaats naast de dorsvloer, syn: wesj
wiesje kk\ zw.ww wissen, uitvegen
wiesjer kk\ m (wiesjersj-wiesjerke) veger, veegborstel
wiesmake lk~ ~ zw.ww wijsmaken –1 voorliegen, op de mouw spelden: laot diech nieks wiesmake –2 verduidelijken, aan ’t verstand brengen: maak ‘m neet wiezer es tot ‘r ies
wiesnaas lk~ \ v wijsneus, betweter
wiessel kk\ m (wiessele-wiesselke) wissel –1 verandering –2 aflossing (estafette) –3 spoorwissel –4 vast paadje van wild (jacht)
wiessel۰beker kk\\ ~* m wisselbeker
wiessele kk\ zw.ww wisselen –1 veranderen –2 melktanden (van kinderen) veranderen in vast gebit –3 groot geld ruilen voor klein geld
wiessel۰geld kk\ ~ o wisselgeld; ...jaore ~ mv wisseljaren, overgangsjaren; ...sjiech kk\ v wisseldienst, ploegendienst; ...sjpeler ~ m wisselspeler; ...sjtroum ~ m wisselstroom; ...vallig \ bn.bw wisselvallig
wiesvinger lk\ ~ m wijsvinger
wiesvrouw lk\ \ (A: Wisfrau) v vroedvrouw, verloskundige
I wiet kk\ I bn. –1 wit van kleur –2 bleek (gelaatskleur) –3 lichtgrijs (van haar) II o de kleur wit
II wiet lk\ [M] [J: wiet kk\] wiet, marihuana
wiet۰beer kk\ \ [J] o witbier; ...book \ o witboek
wiete lk~ st.ww (wiet \ -weet ~ -gewete) wijten: dat ies te wiete aan ’t sjlech waer
wiet۰good kk\ \ o (g.mv) witgoed –1 wit wasgoed –2 grote huishoudelijke witte apparaten; ...kwas \ m witkwast; ...lof \ o witlof, Brussels lof; ...moos \ o (gekookte) witte kool
wietplantaasj lk\ \\ v wietplantage
wiets kk\ v –1 zaklamp; syn: pietsjlamp –2 (D: Witz) mop, grap; dae kin de ein wiets nao de ander vertèlle
wietsel kk\ \ o stofn. (g.mv) witsel, witkalk, syn. →blaofieks
wietsig kk\ \ bn.bw grappig
wietsj kk\ v (wietsje-wietsjke) wis, teen, twijg; werd gebruikt bij vlechtwerk voor vakwerkhuis, syn: → vietsj
wietsje kk\ zw.ww mandenvlechten van wilgentenen (→mangelebäömer)
wiette kk\ zw.ww witten -1 witkalken of –verven: hae wietde giestere nog de plefóng –2 zwart geld uit illegale sfeer halen syn. wietwesje
wiettebroad kk\ \ o wit(te)brood
wiettebroadsweke kk\ \ ~* mv wittebroodsweken
Wietten Dónderdeg kk\ \\ m Witte Donderdag r.k. herdenkingsdag
wietwater kk\ ~ o witwater
wietwesje kk\ \ zw.ww witwassen, zwart geld witten
wieväöl kk\ \ onbep.hfdtelw hoeveel (en andere verbogen vormen: mèt wieväöle waort geer? de wieväölste ies ’t vendaag?)
wiewater lk~ ~\ o wijwater
wiewatersj۰bak lk~ ~\ \ m wijwaterbak (in de kerk); ...bekske \ o.vkw wijwaterbakje (in huis); ...kwas \ m wijwaterkwast; ...vaat ~ o wijwatervat
wieze lk~ st.ww (wies-wees-geweze) wijzen; dat wies ziech vanzelf; doe maogs noats wieze
wiezer lk\ m wijzer v. uurwerk
wiezoa \ \ (acc.wiss.) vr.vnw hoezo, waarom, syn: wiedat, woarum, woaveur, wie(zoa) dat, woamèt dat
wil \ [O: ~] m wil, menselijk streven: dae sjterke wil haet ze van häör moder
wild ~ I o (g.mv) –1 wild; de wilde dieren; in dae bosj ziet nog väöl wild –2 natuurtoestand: op oze kalkgrónd greuje nog väöl apaarte blome in ’t wild II bn.bw –1 onontwikkeld: houwe ze oes mer wild gelaote –2 dol, driest: bies ins röstig, doe maaks e gans dörp wild; -3 ruw, gewoekerd: op die wónd ies ‘m wild vleisj gegreujd
wildernies \ \ v wildernis, woestenij
wild۰greuj ~\ m wildgroei, woekering; ...piesse kk\ zw.ww wildplassen; ...plekke \ zw.ww wildplakken, in het wilde weg aanplakbiljetten ophangen; ...ruèster \ m wildrooster; ...sjièr \ v wildschaar; ...sjtand ~ m wildstand
wild verke ~ ~∂ o –1 wild zwijn, everzwijn –2 pissebed, keldermot, kelderzeug, muurvarken; syn: kelderverke, meuleverke, ziè-verke
wild vleisj ~ ~ o woekervlees, woekering in wonde
wildvraem ~\ bn.bw wildvreemd
wild۰vuur ~~ o wondkoorts, huidaandoening; ...wiessel \\ m wildwissel ; ...zank ~ m wildzang
wille \ st.ww (wil~-wilt~-wol\-gewold~) willen
wind ~ m (winger-windsje) wind (voelbare stroming in de dampkringslucht)
wind۰buuks ~ kk\ v windbuks; ...buul kk\ m scheldn. windbuil, windzak; ...haan \ m draaibare haan op kerktoren (r.k.); ...meule ~ v windmolen; ...riechting \ v windrichting; ...roas \ v windroos op kompas; ...sjeif ~ bn windscheef –1 scheefgegroeid door de wind –2 niet haaks (oorspr: winkelscheef); ...sjerm ~∂ o windscherm; ...sjlaag ~ m door de wind afgevallen fruit; ...vaer \ v windveer, windplank, gevelplank
wing kk\ [O/M] v (mv. winge) windas, lier, dommekracht
wingel ~ [O/M] m (wingele-wingelke) windsel, wikkel, zwachtel; [J: zjwachtel]
wingelkind ~ ~ [O] o luierkind, baby
winkbroew ~ kk\ [O/M] v (mv. winkbroewe) wenkbrauw [J: winkbrauw)
winke ~ zw.ww wuiven, wenken, zwaaien syn. zjwejje
winkel ~ m (winkele-winkelke) –1 winkel (verkoopruimte) –2 hoek (van de werkplaats) [O]
winkeldeef ~ \ m winkeldief
winkele ~ [J] winkelen, (kwaliteit- en prijsvergelijkend winkels bezoeken), shoppen (niet: kemiesses doon; boodsjappe doon)
winkeleer ~ \ m (winkeleersj-winkeleerke) winkelier
winkel۰haok ~ \ m –1 winkelhaak, (gereedschap, rechte hoek) –2 rechthoekige scheur in kleding; ...kerke \ o.vkw winkelkarretje, boodschappenwagentje, syn. winkelwegelke; ...maedsje \\ o winkeljuffrouw; ...sjleting \ v winkelsluiting; ...sjtraot \ v winkelstraat
winne \ I st.ww (win-wint-wón-gewónne) winnen -1 zegevieren, overwinnen -2 als prijs verkrijgen –3 grondstof verkrijgen, ontginnen -4 [O] (Th.D) bevruchten van koeien, geiten en zeugen II zw.ww wennen, gewennen, aarden )
wins \ m (winste-winske) winst, gewin: d’n ièrsjte wins ies binne
winsje ~ zw.ww wensen –1 toewensen, gelukwensen: zalig nuujjaor winsje –2 wk z.wensen, begeren, verlangen: zoa’ne sjoane fiets höb iech miech ouch ummer gewinsj
winsjele ~ zw.ww wentelen, kantelen, rollen, om ’n steunpunt doen draaien –2 rollebollen, spelend rollen, syn: →rölse
winsjelek ~ bn.bw wenselijk
winter ~ m (mv. wintersj) winter
winter۰aovend ~ \ m winteravond; ...daag ~ m winterdag, wintertijd, ‘s winters: in de winterdaag lieğ ’t land besjlote;
winter۰eerappele ~ ~* \ mv winteraardappels; ...good \ o wintergoed –1 winterkleding –2 wintervruchten; ...greun \ o klimop; wintergroen; ...hel ~ bn winterhard, tegen de winter bestand; ...heng \ mv winterhanden; ...kèrmes ~∂ \ m plaatselijk volksfeest (t.g.v. kerkwijding) in de winter, winterkermis; ...keuninkske ~\\ o.vkw winterkoninkje; ...kos \ m winterkost
wintersj I (’s/ ’sj ...) ~\ bw ’s winters, syn. winterdaag: ‘s wintersj ies de Geul grauw en geel II bn winters: wintersje temperature
winter۰sjlaop ~ \ m winterslaap; ...terf \∂ v wintertarwe; ...tied lk~ m wintertijd –1 tijd v.d. winter –2 (winter)tijdregeling; ...tiène \ mv wintertenen ...veurraod ~ \ m wintervoorraad; ...veut \ mv wintervoeten; ...zunneke \ o.vkw winterzonnetje; bleke, geen warmte uitstralende zon in de wintertijd:
wir \ [O/M] bw weer, weder(om): ies ’t wir zoa wied? [J: weer]
wirvel ~∂ [O/M] (Th.D: wilver) m –1 wervel [J:wervel] –2 draaihoutje als sluitmiddel
woa \ [M/J] [O: wo] bw (v.plaats) waar: woa mót dat heen? woa woont hae allewiel?
woa۰-aan \ ~ vnw.bw waaraan; ...-achter \ vnw.bw waarachter; ...bie lk~ vnw.bw waarbij; ...door ~ vnw.bw waardoor (door welke oorzaak); ...-euver ~vnw.bw waarover; ...heen \ vnw.bw waarheen; ...-in ~ vnw.bw: waarin; ...langs \ vnw.bw waarlangs; ...mèt \ vnw.bw –1 waarmee syn. mèt wat –2 hoezo? woamèt dat (dan)? syn. wiezoa?; ...nao \ vnw.bw waarna; -neve ~*\ vnw.bw waarnaast; ...-ónder ~ vnw.bw waaronder
woar \ bn.bw waar, waarheidsgetrouw, werkelijk: zoa woar es twiè en twiè veer ies! ech woar, es ‘t neet woar ies, vreet iech ‘ne bessem
woarechtig \ \ bn.bw waarachtig, warempel, syn: werkelek
woar۰heid \ ~ v waarheid; ...make ~ (wk).zw.ww (z.)waarmaken
woarum \\ bw waarom, hoezo; syn: wiedat, wiezoa, woaveur
woarzèğğer \ \ m toekomstvoorspeller, waarzegger; ...zèğster \ v waarzegster
woa۰tege \ ~* vnw.bw waartegen; ...tösje \ vnw.bw waartussen; ...van ~ vnw.bw waarvan; ...vandan \ \ bw waarvandaan, vanwaar, syn: vanwoa-oet: woavandan vertrèkke de rennersj? ...veur ~ vnw.bw –1 waarvoor –2 waarom syn. woarum
wöchel \ m (wöchele-wöchelke) wicht; klein dik kind, syn: kroekesjtop
wol \ v stofn.spinsel van wol
wolk ~∂ v wolk (wolke-wölkske)
wolke۰kretser ~∂ \ m wolkenkrabber, torenflat [D: Wolkenkratzer]; ...loch \ v wolkenlucht
wolknien \ lk~ m –1 konijn met lange vachtharen –2 (scherts.) met haarschimmel bedekte uitwerpselen (bv. in de mergelgrotten) vgl. het aanzicht van een konijn
wölle \ bn wollen, van wol (vervaardigd) –1 lett.n wölle dèkke -2 fig.‘ne wöllen umdriè (= omweg)
wölle۰boan \ \ v tuinboon; (wollige, viltige zaadpluim in de peul) syn: moreboan, wortelboan, diekke boan; ...good \ o wolgoed, wollen kleding (gebruikt bij het sorteren v.h. wasgoed)
wöllig \ bn.bw wollig, wolachtig
wolsjièr \ \ v wolschaar
I wón(d) \ v (wónde [O:wón] -wundsje) wond
II wónd ~ [O/M] bn.bw wond, gewond, gekwetst: hae houw d’n èllebaog gans wónd
wónder ~\ o (wóndere-wunderke) wonder, syn: merakel
wóndere ~ [M/J] (ook: verwóndere) (wk)zw.ww wonderen, verwondering wekken, benieuwen: ’t zou miech wóndere es ‘r op tied kièm; [O/M: wundere]
wónderlek ~ bn.bw wonderlijk, wonderbaar(lijk)
wóndersjwat ~ \ onbep.vnw. iets verwonderlijks, iech dach tot ‘r miech wóndersjwat te vertèlle houw
wone ~ zw.ww wonen
woon۰hoes ~ ~ o woonhuis, woning, syn. →weuning; ...wage(l) ~ m woonwagen
woord ~ o (weurd-weurdsje) woord: ’t ies dien woord tegen ’t mient
woorde۰book ~ \ o woordenboek; syn: dieksjenaer; ...lies lk~ v woordenlijst
woord۰sjpeling ~ ~\ v woordspeling; ...veurder \ m woordvoerder; ...veurraod ~ \ m woordvoorraad, woordenschat
woorsj ~ v (woorsjte-weursjke) worst
woorsjtebruèdsje ~ \ o.vkw worstenbroodje
wörge \ ∂ zw.ww wurgen; syn: kietsje
wörm ~∂ m (wörm \ -wörmke \) worm
wörmsjteek ~∂ ~* m wormsteek
wörp ~∂ m (wörp-wörpke) worp, gooi –1 het werpen –2 het resultaat van werpen (bv.kegelsport): dat waor ‘ne sjoane wörp –3 tegelijk gebaarde jongen van dieren (nest)
wörpwaegs ~∂ \ [O] (Th.D) bw op ‘n steenworp afstand, ’n steenworp ver
worsjtele \ zw.ww worstelen
wort \ o stofn. wort, aftreksel van niet gegiste mout, gehopt bier dat de gisting nog niet ondergaan heeft
wortel \ v (wortele-wörtelke) wortel –1 [M/J] (D: Möhre; Aken:Morr) eetbare wortel, peen; [O: moor ~] –2 onderste gedeelte van gewassen –3 (fig.) oorsprong –4 (rekenk.) wortel
wortelboan \ \ v tuinboon syn. wölleboan, moreboan
wortelerats \ \ m stofn. wortelstamppot, hutspot
wösj \ m (wösje-wösjke) bos v. geplukte veldbloemen (veldboekèt) of gewassen –2 pluk haar –3 [O] (Th.D) tak van jeneverstruik als uithangteken bij ‘n herberg
wouf ~ m (wuif \-wuifke \) wolf –1 wolf (roofdier) –2 klompje opgedroogd neusvuil, neuspulkje –3 [O]; (Th.D) staartziekte bij honden en katten
woufstand \~ m –1 tand v.e. wolf –2 spitse bijtand/hoektand bij mens of dier
wouve \ zw.ww –1 oppotten syn. knoeve, potte –2 neuspeuteren –3 (neg.) hard werken (om veel te verdienen) –4 gulzig eten, schrokken syn. →aankiele
wouver(t) \ m (mv.wouverte) gierigaard, schraper
wouw \ m (wouwe-wouwke) hond (kindertaal): de wouw van die ouw vrouw loog neve de sjouw
wule lk\ zw.ww woelen; syn. →graansjele, sjravele
wulert lk\ m -1 persoon, die in bed ligt te woelen –2 zwoeger, harde werker –3 landbouwwerktuig (om te woelen)
wumpel ~\ m (wumpele-wumpelke) -1 wimpel, lange smalle vaan –2 windwijzer in de vorm v.e. wimpel
wumper ~\ [M/J] m (wumpersj-wumperke) wimper, ooghaartje, syn. plump [O]
wunsj ~ v / m (wunsje-wunsjke) wens –1 verlangen –2 gelukwens, felicitatie syn. fillesitasie