udder \ (D: Euter) (ook:uder kk\) m (uddersj-udderke) uier
u ~ v –1 het letterteken voor de korte klinker in: punt, humme, sjtum –2 het letterteken voor de lange klinker in: hule, huuf, truuğ
uberhaup(s) \\~ (D: überhaupt) bw überhaupt –1 in ’t geheel, helemaal: hae sjnap uberhaup neet woa ’t um geit, syn. gaaroet(s) -2 trouwens, eigenlijk: wèt geer uberhaup wat ziech dao aafsjpeelt? syn: eigelek –3 zelfs maar: zie weigert uberhaup nao miech te loestere, -4 toch al: hae haet uberhaup ‘ne sjlechte naam, syn: zoawiezoa
udder \ (D: Euter) (ook:uder kk\) m (uddersj-udderke) uier
uddere \ (ook:udere kk\) zw.ww uieren -1 opgezwollen dikke uier krijgen, net vóór het kalven -2 emmeren, vervelend/langdradig praten syn. zeivere, zuètere
uè \ v de lettertekencombinatie voor de stijgende tweeklank in: puène, gruètsj, nuè, buèneke
uèm \ (Th.D: oom / D:Ohm) (oud-Ned: ohem m (uème-uèmke) sul, sufferd; syn: druimendriek, ei, fones, gaodsblok, guime, hannes, kloatjeures, kloatversjtoek, kluteklaos, kophout, kroot, mäön, sibbedeijes, sjloebber, zokbaer, söl, sopsiemel, tutebölles, vottes, zaodkrao, (ouw) zök, zökkezuimer, zuime
ui ~ v de lettertekencombinatie voor de tweeklank in: sjuins, tuit, huipel, huij
uige \ zw.ww ogen -1 turen, scherp kijken naar -2 er goed uitzien: hae uigde nao dat maedsje, dat good uigde –3 (i.s.m. ...op) streven, uitzien (naar): hae uigde al lang op dat pöske
uig(e)lek \ bn ooglijk, goed ogend, aangenaam voor ‘t oog
uiver(t) \ [O/M] m (uiverte-uiverke) ooievaar (vgl. eiber)
ule۰bal lk~ ~ m uilenbal, braakbal v.d. uil; ...bek \ m haagtang of snoeischaar om dikke takken uit meidoornhaag te verwijderen, syn. tuuntang; ...bril ~ (ook kortweg: uul) m uilenbril, m. breed hoornen montuur; ...look ~* o uilengat, rond gat in geveltop van boerenschuur om de uil gelegenheid te geven binnen de muizen te vangen
ulevel lk~ ~ (Lat. ulivello: gesuikerd olijfje) m (mv.ulevelle) ulevel, vierkant gebakken suikerwerk (soort bruin snoepje)
um \ I bw om -1 omheen: doog miech dao e pepierke um –2 voorbij, verstreken: dienen tied ies um –3 langer: pak dae weeg, dizze ies um –4 gekeerd: ’t waer geit um –5 omver, op z’n kant, opzij (alleen in scheidbare samenstelling met ww) II bn bedorven: die mèlk ies um III vz om -1 rond, ergens omheen: ze ziette um de taofel –2 hiernaast, naar of van de buren: naober, kóm ins um (ook: umloupe, umgoon, umbringe, umhole, umdrage etc.)
umboewe \ kk\ zw.ww ombouwen –1 verbouwen, de inrichting ’n andere bestemming geven –2 operatief van geslacht doen veranderen → umpumme
umdat \ \ [J] voegw. omdat [O/M: umtot]
umdoon \ ~ onr.st.ww (doon) omdoen –1 om het lijf/ de leden doen –2 omspitten, omgraven, omploegen: de koalef / ’t veld umdoon; syn. umgrave, umploge
umdrage \ ~ onr.st.ww (drage) omdragen, van de ene plek naar de andere dragen
umdriè I \\ zw.ww omdraaien, omkeren –1 ondersteboven keren –2 terugkeren II m omdraai, ommekeer, terugkeer
um-en-um \ \ bw om en om, bij beurten
umgank \ ~ m omgang –1 (g.mv) het omgaan met mensen –2 (mv.umgeng) rondgang, het rondgaan als rite/pelgrimage/bidweg
umgeng \ \ bw aan de gang, gaande: ’t sjpeel ies umgeng
umgeving \ ~* [J] v omgeving [O/M: umtrèk]
umgoon \ ~* onr.st.ww (goon) omgaan -1 van het ene huis naar het andere gaan: iech gaon effe um –2 langs ’n omweg gaan: este euver Suub löps, geiste um -3 omgang onderhouden: iech wil neet höbbe dat’s doe mèt dem umgeis –4 zuur worden van drank: die mèlk ies umgegange syn. → verzoere –5 gebeuren, voorvallen: iech wol waal ins weite wat dao umgeit –6 bewegen, geestelijk verwerken: wie zou ‘r dao mèt umgoon?
umheen \ \ [M/J] bw omheen; [O: umheer \~*]
umheng(e) \~ bw omhanden, ergens mee bezig: dae haet toch nieks umhenge
umhoag \ \ bw omhoog, opwaarts syn: obbersj
umhuère \ \ zw.ww omhoren, navragen, inlichtingen inwinnen
umkalle \ \ zw.ww ompraten: laot diech neet umkalle
umkieke \ lk~ st.ww omkijken, omzien, naar achteren kijken
umkiekes \ lk~\ o (g.mv) omkijk, het omkijken naar: zie haet gein umkiekes nao dae brave jóng
I umkleije \ \ zw.ww omkleden, andere kleren aantrekken: gank diech ins umkleije
II umkleije \ \ zw.ww omkleden -1 rondom bedekken –2 ’n bewering met woorden verhullen, syn. inkleije: dat veursjtèl haet ‘r hendig umkleijd
umkómme \ \ onr.st.ww (kómme) omkomen -1 om het leven komen, sterven: dao kómme nog ummer väöl luuj um van d’n hónger –2 vanuit het buurpand komen: Frens, kinste ins umkómme ?
umkoupe \ ~ onr.st.ww (koupe) omkopen, overhalen op ongeoorloofde wijze
umkraome \ \ zw.ww binnenshuis het meubilair verplaatsen, herinrichten
umkwinkele \ ~ [O/M] zw.ww omzwikken, (van enkel / voet): iech kwinkelde um en höb miene voot versjtoek
umlèğğe \ \ st.ww omleggen –1 op andere zijde leggen –2 doden, neerschieten
umleije \ ~ zw.ww omleiden
umleijing \ ~ [O/M] omleiding [J: umleiding] –1 vervangende route in het verkeer –2 bypass, omleiding van bloedvaten bij ‘n hartoperatie
umlièg \ \ [O: umleeg] bw omlaag, neerwaarts, afwaarts, naar beneden; syn aversj
umlieğğend \ \ bn omliggend
umloup \ ~ m omloop –1 circulatie euver dem ies ‘nen houp kal in umloup -2 soort gordelroos, huiduitslag –3 rondgang, trans rond ‘n gebouw
umloupe \ ~ onr.st.ww (loupe) omlopen –1 omver lopen -2 ’n ommetje maken –3 ’n omweg maken –4 van het ene huis naar het andere lopen (→umgoon)
um(me)kièr \\ \ m om(me)keer, ommezwaai
ummer \ I [O/M] bw immer, altijd, steeds (A: ömmer) [J: altied] →ummertoe II m (ummere-ummerke) emmer syn: tob
ummer(toe) \\ \ (A: ömmerzou) bw altijd (weer), telkens, voortdurend, steeds, syn: aanhouwend, alkières, allezeleve, altied, doorloupend, edersjkièr, kónsjtant, ónaafgebroke, sjtendig, toezjoer
umpumme \ \ zw.ww (ord.) ombouwen, operatief van geslacht doen/laten veranderen
umreuper \ \ m omroeper
umrieje \ lk~ [J] omrijden [→O/M: umvare]
umroop m (mv. umreup) omroep:
umrope onr.st.ww omroepen, openbaar bekend maken [O: →oetbelle)
umsjlaag \ ~m (umsjlaeg-umsjlaegske) omslag –1 omgeslagen rand v.e. voorwerp (b.v. plint v.e.pantalon) –2 kaft, dekblad v.e. boek –3 tegengestelde verandering (b.v. in het denken, v.h. weer) –4 [O/M:] aanslag v.d. personele belasting
umsjlaagdook \~ \ m omslagdoek
umsjlechtig \ \ [O/M] bn.bw omslachtig, breedvoerig [J: umsjlachtig]
umsjloon \ ~* onr.st.ww (sjloon) omslaan (→umsjlaag)
umsjmiete \ lk~ st.ww omgooien, omsmijten –1 (lett.) omvergooien v.e. voorwerp –2 (fig.) veranderen, omzetten v.e. gedragslijn of programma
umsjoale \\ zw.ww omscholen
umsjpange \ ~ zw.ww omspelden
umsjpringe \ ~ st.ww omspringen –1 omverspringen –2 omgaan met, te werk gaan
I umsjrieve \ lk~ overschrijven, in ’n ander bestand laten opnemen, syn. euversjrieve
II umsjrieve \ lk~ omschrijven, definiëren
umsjtäönder \ \ m (mv: umsjtäöndersj) omstaander
umsjteng \\ (D:Umstände) -1 omstandigheden –2 drukte: maak neet zoaväöl umsjteng
umsjtoate \ \ onr.st.ww (sjtoate) omstoten, omverstoten
umsjtreeks \ ~ vz ( v.tijd) omstreeks, rond, tegen: umsjtreeks de Paosje, {O: reures], syn: umtrent, umtrint, óngevaer, zoaget, in d’n doon van
umsjtreke \ ~ mv omstreken; Vallekeberg en umsjtreke
umtoesje \ lk~ zw.ww omruilen (→toesje)
umtot \ \ voegw omdat, om reden dat, doordat, aangezien; [J:umdat]: iech bin gevalle umtot die sjtoeptegele sjeif loge
umtrèk \ \ [O/M] m (g.mv) omtrek -1 omgeving: in de wiejen umtrèk –2 hoofdlijn v.d. grenzen v.e.oppervlakte: d’n umtrèk van ‘t veld
umtrèkke \ \ st.ww –1 omvertrekken –2 [O] verhuizen (D. umziehen) →verhuze
umtrint \~ bw/vz omtrent, ongeveer, omstreeks
umvalle \ \ onr.st.ww (valle) omvallen -1 omver vallen -2 (verwensing) doodvallen: val um
umvangriek \\ lk~ bn.bw omvangrijk
umvank \ ~ m (g.mv) omvang
umvare \ ~\ [O/M] omrijden [J: umrieje] –1 omverrijden –2 langs ’n omweg rijden
umweeg \ ~* m (mv. umwaeg \\) omweg
umwèrke \~∂ zw.ww –1 omwerken, omploegen, omspitten –2 omzetten van ’n geschrift, muziekstuk etc. –3 festonneren, verstevigen, borduren van de rand van textielgoederen
umwille \ \ (i.s.m. ... van) bw omwille: umwille van de leef vrae
umwingele \ ~ zw.ww omzwachtelen, omwikkelen, syn: umwiekkele
umzat \ \ m (mv.umzatte) omzet, opbrengst
umzeen \ ~ onr.st.ww. (zeen) zich gaan oriënteren, gaan kijken naar: iech mót miech dao ins goon umzeen (vgl: umhuère)
umzètte \ \ st.ww –1 omzetten a) verplaatsen: iech wil de muibele ins umzètte b) grond/mest met spade diep omspitten c) wisselen, verhandelen van geld en goederen -2 vertalen: kint g’r miech dat ins umzètte in ‘t Vallekebergs –3 aan tafel gaan: zouw v’r oes effe umzètte
umziechtig \ kk\ bn.bw omzichtig, voorzichtig, behoedzaam, syn. veurziechtig
umzóns \ \ [M/J] (D: umsonst / A: ömmesöns); Th.D: ummesus) [O: umzuns], syn: veur nieks –1 gratis, kosteloos –2 tevergeefs
un \ (Lat. unio) v (unne-unneke) ui: sjèl miech ins ’n un
undersjte ~ bn.bw onderste: d’n undersjte sjtein mót bove kómme
undersjtebove (’t ...) \ ~* bw ondersteboven –1 (lett.) met het onderste naar boven gekeerd : e humme mót ‘t undersjtebove aan d’n draod hange –2 (fig.) geheel van streek, onthutst;
ungere ~ \ zw.ww middagdutje doen, siësta houden (→Th.D: 1 mei t.m. 31 aug. van 12-14 uur enz.)
unne۰piepke \ lk~ o.vkw ’t jonge uienloof (van sjalotte); ...saus \ v uienjus; ...sjaal \ v (ook: unnesjèl) uienschil: mèt unnesjale kriege de paosjeier ’n sjoan broen kleur; ...sop / v uiensoep
ute lk~\ wk.zw.ww. z.uiten
uterlek lk~ uiterlijk I o buitenkant, uiterlijke schijn, voorkomen: me maog neet ummer op ’t uterlek aafgoon; II –1 bw (v.tijd) op z’n laatst: iech moet uterlek um zès oer voert –2 bn aan de buitenkant: dat ies mer d’n uterleke sjien
utersj lk~ bn.bw uiterst: in ’t utersjte geval; dat ies utersj gevièrlek
utersjte lk~\\ o uiterste: dat ies ’t ander utersjte
uting lk~\ v (mv. utinge) uiting, uitdrukking
uu lk~ v de lettertekencombinatie voor de klinker uu in:(kk\) buut, kluup; (lk\) pluum, buus; (lk~) kruus, kuur
uuch kk\ (D: Euch) U (ook: jullie) –1 pers.vnw 2e p.ev/mv: ies daen hónd van uuch? (2e nmv.); iech höb uuch ‘ne breef gesjiek (3e nmv.); iech höb uuch gezeen (4e nmv); -2 wk.vnw: zich: geer höbt uuch verdaold –3 elkaar: höbt geer uuch gehouwe ?
uul lk\ m (ule lk~ -uulke) uil
uulskuke lk\ lk~ o uilskuiken, domoor, sufferd syn. ulevotskuke, ulevenger, äöfko